بخش سوم

                                                                                          هخامنشیان در کتیبه های سنگی، علت حوادث را که محرک ایجاد ابنیه بوده است، حجاری کرده و ضمناً لطف و حمایت پروردگار بزرگ » اهورامزدا« را برای پادشاه و مملکت طلب می کردند.

طول کتیبه های سنگی مختلف و متغیر و گاهی تمام دیواره ی بنا یا صخره را در چندین ستون به هم فشرده فرا می گیرد. کتیبه بیستون نمونه ای از این قبیل کتیبه هاست. بعضی از این کتیبه ها نیز با تصاویر چندی مزین شده است. در برخی دیگر کتیبه ها جز چند سطر حاوی نام و القاب پادشاهان چیزی دیده نمی شود. کتیبه های سنگی از نقاط مختلف ایران مخصوصاً در نقاطی که هخامنشیان در آن کاخ های باعظمتی بنا نهاده اند، به دست آمده است.

قدیمی ترین کتیبه ها یادگار کورش (سیروس) از سده ششم قبل از میلاد برجای مانده است. تازه ترین آنها کتیبه اردشیر سوم مربوط به سالهای (359 تا 338) قبل از میلاد و کمی بعد از حمله اسکندرمقدونی است.

مضمون کتیبه های مزبور به علت فراموش شدن خطوط و عبارات باستانی تا قرن نوزدهم میلادی نامفهوم مانده است. نبوغ دانشمندان از قبیل: گزونفند، راسک و بورنوف پرده ابهام از روی آنها کنار زدند که به تدریج متن کتیبه ها یکی پس از دیگری خوانده شد.

آندره ایمار می نویسد: خط کتیبه ها، ترکیبی از علامات میخی شکل بود. بسیاری از متون کتیبه های پادشاهان هخامنشی به سه زبان نقر شده و مفهوم عبارات سه گانه مزبور به زبان پارسی، زبان بابلی و زبان ایلامی است. نمونه ای از متن کتیبه ها: پروردگار بزرگ اهورامزداست، که آسمان بلند را آفریده، انسان را آفریده، خوشبختی انسان را آفریده ...

من پارسی هستم، از پارس بر مصر مسلط شدم، فرمان دادم این کانال را بین رودخانه ای به نام نیل که در مصر جاری ست و دریایی که به ایران منتهی می شود، حفر کنند. این کانال به فرمان من (داریوش) حفر شد و کشتی ها از راه کانال از مصر به ایران رفتند.

انکار و عدم توجه و بی خیالی و محو و نابودی چنین آثاری به هر منظور بوده باشد ضربه ای به تمدن های گذشته ملل مترقی نخواهد زد؛ زیرا هزاران نوشته و مدرک در کتابخانه های متعدد جهان وجود دارد.

هخامنشیان نیروی خود را در اداره مملکت موهبت پروردگار توانا می دانستند و برای اولین بار در تاریخ یک دولت ملی تشکیل دادند و قدرت پادشاهان توأم با موازین اخلاقی دقیقی اعمال می شد. پرهیز از دروغ، راست رَوی، خودداری از آزردن ضعفا و اقویا، عملاً صورت می گرفت که این موارد را می توان گفت در تاریخ قدیم ایران به وسیله یونانیان معرفی شده است. متوفی که از شوش نتایجی حیرت آور داده، این متون به زبان های عیلامی، بابلی، یونانی، فُرس قدیم، پهلوی و غربی است، هزاران ابزار و اثاثیه ی مختلف مربوط به تمام اعصار و قرون در شوش کشف شده است، تاکنون بیش از سی جلد کتاب مربوط به یادداشت هایی درباره شوش از طرف باستان شناسان فرانسوی به زیور طبع آراسته شده است (گیریشمن).

در سال 224 میلادی در ایران سلطنت از پارتهای اشکانی منتزع و به دست ساسانیان افتاد که متجاوز از چهارقرن بر ایران فرمان راندند. ساسانیان از مردم جنوب ایران و از ایالت فارس کنونی و پارس باستانی بودند. پادشاهان ساسانی با اسرار عجیبی سنن و آداب ایران کهن را تجدید نموده و آنچه را در اثر رسوخ تمدن یونان در دوره اشکانیان به دست فراموشی سپرده شده بود از نو زنده کردند. کوشش آنان بیشتر معطوف بدان بود که از بالای سر فاصله زمانی حکومت یونانیان و اشکانیان و گذشته هخامنشی را به حال پیوند دهند. هخامنشیان هرگز آئین زرتشتی را مذهب رسمی کشور اعلام نکرده بودند. ساسانیان آئین مذکور را مذهب رسمی وکتاب اوستا را کتاب روحانیت اعلام داشتند. روحانیون مزدایی مؤبدان در دولت و امور مملکتی صاحب نفوذ شدند. ساسانیان نسبت به مسیحیان نسطوری سخت گیری نکردند و با فرهنگ سریانی، نصرانی و بابلی مخالفتی ننمودند. سرانجام در جوار آئین مزدایی و مسیحیت مردی به نام مانی آئین کفرآمیزی بنیاد نهاد. ساسانیان در مغرب سرحدات فرات ابتدا با رومیان و سپس با امپراطوری بیزانس (روم شرقی) دایماً در جنگ و ستیز بودند که در دوره ای از تاریخ در زمان قسطنتین به صورت جنگ های مذهبی درآمد، همین دوئل بی پایان نیروی ایران و روم را به کلی تحلیل برده بود و زمینه را برای نیروی تازه ای به نام اعراب فراهم ساخت.

در دوره ساسانیان روحانیت زرتشتی که مقام و منزلتی به دست آورده بودند به ایجاد جامعه روحانیت و تدوین و تنظیم کتب و برقراری وحدت میان تخت سلطنت و محراب، که دو رکن اساسی حکومت ساسانیان محسوب می شد همت گماشتند و آیین زرتشتی که از قرن ها پیش اشاعه یافته بود، در دوره ساسانیان به دست مؤبدن با قشر نوینی پوشیده شد و مذهب رسمی مملکت گردید که مورد اعتقاد همه ساکنان امپراطوری نبود.

مسیحیان، آرامی ها، ارامنه و یهودیان قایل به آزادی مذهب بودند ولی قوانین اجتماعی را محترم می شمردند. یهودیان در زمان حکومت ساسانیان، سنت یهود »دانش تلمودی« را تدوین نمودند و با تمام این اعتقادات دینی، افکار ایرانی به حیات خود ادامه داده است. جدّ اردشیر ساسانی مردی روحانی به نام ساسان بود، بنا به نقشه اردشیر قدرت حکومت نه تنها با تکیه بر فئودال ها و ملاکین بلکه در عین حال با استفاده از نیروی روحانیت زرتشتی قابل دوام بود. اردشیر که خود از تبار روحانیون بود به این فکر جامه عمل پوشید و به مؤبد مؤبدان بزرگترین روحانی آن دوره یعنی تنسر (tenser) فرمان داد تا با تأسیس دبیرخانه مذهبی اوراق پراکنده کتاب مقدس را جمع آوری کرده و جامعه روحانیت دولتی را تشکیل دهد. بنا به سنن باستانی اردشیر فقط از راه ازدواج با خانواده اردوان توانست خود را وارث قانونی تاج و تخت ایران معرفی کند و در مدتی نزدیک به پانزده سال موفق به ایجاد ایران واحد و بزرگی شد. نبوغ تشکیلات دهنده ی او با شخصیت نظامی اش برابر بود. شهرهای بسیاری به دست وی ساخته شد. پنج قرن پس از کوروش هخامنشی بار دیگر داستان پهلوانی ایران باشکوه افسانه واری تجدید شد که از 224 تا 651 میلادی 26 پادشاه ساسانی بر اورنگ نشستند.

دالیزه وارتاپت وقایع نویس ارمنی از رفتار مسالمت آمیز آن زمان با مذاهب مختلف در ایالات ایران، یعنی با مجوسان و یهودیان و مانویان و مسیحیان و پیروان کیش های دیگر بحث می کند.

هیربُد می گوید: به هر جا که ارتش شاهنشاهی ساسانی قدم گذاشت آتشکده ای در آنجا برپا شد.

از اینجا می توان به محیط مذهبی ایران در زمان ساسانیان پی برد که در آن زمان ستایش آتش بیش از عقاید دیگر رواج داشته و در هر گوشه ای آتشکده ای برپا می شد. در آداب مذهبی آب نقش قابل ملاحظه ای داشته و در ساعات معینی از روز دعاهای خاص خوانده می شد. مُخ ها غالباً از بین نجبا برگزیده می شدند و دوره ی مدرسه معقول و منقولی را که در ری بود طی می کردند. در زمان ساسانیان توسعه و نگاهداری راه های مواصلاتی برای حفظ قدرت حکومت و تجارت در سراسر کشور نقش عمده ای داشت. سرویس نامه رسانی به دست چاپارهای تیزرو و سواران و جمازه داران سپرده می شد. تعداد بی شماری از روحانیون در کلیه امور مهم زندگی مردم دخالت کرده و زندگی روزمره آنان را کنترل می نمودند.

روحانیون از این راه ثروت بی پایانی به دست آورده و ضمن بسط قدرت خویش دولت مستقلی در داخل دولت به شمار می رفتند و در مسائل کلی و امور مملکتی دخالت می کردند و با همدستی نجبا و اشراف جبهه ای در برابر شاه تشکیل داده بودند. همین امور بود که قدرت دولت ساسانی را تضعیف و به انحطاط آن کمک نمودند. قوه قضاییه عملاً به روحانیون تعلق داشت و از آنجا که شاهان طرفدار عدل و رفاه مردم بودند و سالی دوبار جشن بهار و پاییز با رعام می دادند و شخصاً در حضور روحانیون به شکایات شاکیان رسیدگی می کردند و فکر می نمودند که اجرای عدالت کرده اند، در حالی که کسی را جرأت شکایت علنی از روحانیون نبود. ساسانیان که از نظر نظامی و سیاسی به مراتب از اسلاف خود نیرومندتر بودند با تکیه به آیین مزدایی و روحانیون در نظر همسایگان غربی خویش به صورت خطر مرگباری جلوه می کردند؛ زیرا آنها شخصاً یا به دست عُمال خویش در اثر تبلیغات مذهبی می توانستند راهی برای تجاوزات آینده بگشایند، در حالی که رومیان نیز آماده مقابله با تهاجم حریف بودند و در طول مدت یک قرن قدرت فرمانروایان جدید ایران را به خوبی ارزیابی نموده بودند.

با حوادث پیش آمده زنجیر از پای قبایل بیابان نشین عرب برداشته شد و در زمان حکومت خسروپرویز قبیله عربی که سالها در کنار مرز ایران بود با غافلگیری حدود یکهزار اسب از اصطبل شاهی ربودند و با این عمل ترس آنان یکباره فرو ریخت و به این ترتیب شرایط لازم برای ایجاد وحدت قبایل عرب فراهم آمد که با تهاجمات پی در پی هر چند گاه به روستاهای بی دفاع مرزی ایران غنایمی به دست می آوردند که ایران دیگر نمی توانست شانه از زیر بار این مصایب خالی کند حتی موقعی که هراکلیوس در صدد فتح قسطنطنیه بود.

ساسانیان سرگرم جمع آوری و بسیج نیرو بودند، از آنجا که اغلب مردم ایران در نهایت فقر و گرفتاری و ستم مؤبدان بودند یکی از شهرهای دوردست بین النهرین به دست اعراب غارت و نیروهای ایرانی که برای دفاع فرستاده بودند تار و مار شد. در این اوقات اعراب بیابانگرد راهنمای پیش قراولان ارتش اسلام بودند، بدین ترتیب اعراب در مدت هفت هشت سال ایالاتی را که هراکلیوس از ساسانیان گرفته بود به تصرف درآوردند. چون ارتش ایران در آخرین نبرد با روم شرقی مغلوب و از نظر نظامی و روحی به هیچ وجه قدرت مقابله با مهاجمین عرب را نداشت.

در زمان ساسانیان جامعه ایران به طور دقیق و مشخص به طبقات اجتماعی متضادی تقسیم شده بود، بین نجبا و مؤبدان و متمکنان وابسته با رعایا و طبقه زحمتکش از هر نظر اختلاف فاحش وجود داشت.

مؤبدان و نجبا از حیث: اسب، البسه، مسکن، باغ، نوکران و زنان از رعایا به خوبی تمیز داده می شدند، همچنین مردان جنگلی و ارتشیان از هر امتیازی برخوردار بودند. حتی در بین طبقات اجتماعی درجات مختلف دقیقاً رعایت می شد، هرگز مردی که در یکی از طبقات اجتماعی مشخص شده فوق الذکر به دنیا می آمد حق ارتقاء به درجه بالاتر را نداشت و قانون به طرز خاصی با نظارت روحانیون از خانواده های طبقات ممتاز حمایت می کرد، همین امور باعث انحطاط و از بین رفتن اتحاد بین عموم گردید. هیچ کاسب و صنعتگری حق نداشت به حرفه دیگری جز شغل خاص خویش بپردازد. فقط از زارعین و کسبه مالیات اخذ می گردید، رویهم رفته طبقه زحمتکش در معرض همه نوع تحمیل کشوری و نظامی و دینی بودند. به گواهی تاریخ در دوره های بعد از اسلام گاهی نقش روحانیت در امور دولتی بسیار مهم بوده است حتی در دوره صفویه چنین موضوعاتی را نوشته اند لیکن روحانیت زمان حکومت صفویه حامی مردم، هنرمندان و کشاورزان بوده اند د و در دوره قاجاریه هم اغلب گرفتاری های مردم به وسیله روحانیون بزرگ رفع می شده است. رویهم رفته روحانیت بعد از اسلام در ایران به امور دینی مردم می پرداخته است. برای نمونه این عریضه در خصوص اجحافات صارم الدوله و تحمیلات و هزینه فوج مستقر در گلپایگان می باشد که مرحوم ملامحمدتقی حاج آخوند گوگدی شخصاً به دربار برده و به نظر شاه رسانیده و تا اخذ فرمان عزل و تعویض حضرت والا ظل السطلان و بخشش مالیات و رفع ظلم نسبی پیگیری کرده و عین عریضه را امین الدوله برایشان مسترد داشته که دستخط شاه و مراحم ملوکانه را به نظر رعایا برساند، برگردانده است.

بسم ا... العلی الاعلی. اول رمضان عریضه علماء و دعاگویان و رعایای گلپایگان.

قربان خاک پاک جواهر آسایت شویم، مظلومیت ضعفای گلپایگان بر اولیای دولت مکشوف شد، چهل هزارتومان تعدیات و خسارات وارده از جناب صارم الدوله که از راه بی مهری حضرت والا ظل السلطان بود به چهارهزار تومان مقرون و ناچار به این مبلغ راضی شدیم و از عرایض دیگر و باقی حقوق چشم پوشیدیم که از اداره حضرت والا خارج باشیم و علاقه این فوج بی اعتبار گلپایگان را که باعث ویرانی گلپایگان و منشاء تعدیات است از این ضعفاء مرفوع فرموده، تدارک و خانه واری که این فقراء به سرباز می دادیم همه ساله اضافه بر مالیات خود نموده به دیوان بدهیم که نه دیوان را خسارت این سرباز باشد و نه این ولایت ویران و ضعفا مورد تعدّی. اگر خدای ناکرده این سرباز برقرار و در اداره ظل السلطان باشیم، خدا و رسولش می داند که از مال گذشته باید از جان و ناموس هم بگذریم و از عوض این چهارهزارتومان چهل هزار تومان و به طریق دیگر در قید باشیم که نه زراعت داریم و نه قوه ای ، حکم و توقع از پادشاه اسلام پناه جهان مطاع است. (مهر و امضاء چندتن از علمای گلپایگان)

در بالای عریضه امضاء و دستخط ناصرالدین شاه قاجار که مرقوم داشته، امین الدوله آنها را به کلی از اداره ظل السطان خارج کرده و تحقیق کنید پولی که ظل السلطان به این ها اجحاف کرده، رسیده است یا نه، اگر رسیده است پس بگیرید و معین السلطنه را بگویید حاکم دیگر بگماریم. به معین السلطنه ابلاغ شد. امضاء امین الدوله

اکنون برای تنوع مطلب با یادی از استاد محمدعلی سعیدی به منظور قدردانی از مادران بزرگوار تضمین شعر سروده ایشان تقدیم می گردد.

                               (ادامه مقاله فراز و نشیب های تاریخی در شماره 257)