مرگ تدریجی تاریخی کهن و خاطراتی که غرق می‌شود

اما باز هم داستان بی‌توجهی به پیشینه تاریخی و میراث ملی این مرز و بوم تکرار شد تا آنچه نباید اتفاق بیفتد و این تاریخ کهن به تدریج و با پیشرفت سد کوچری روز به روز به مرگ تدریجی خود نزدیک شود مانند ققنوسی که خاکستر می‌شود تا دوباره زندگی ببخشد.

محسن جمالی مدیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی گلپایگان "وردپاتکان" و نگارنده کتاب  "سنگ‌نگاره‌های گلپایگان؛ گذرگاه تاریخ" در این باره می‌گوید: از سال 1386 جرقه پژوهش بر روی سنگ‌نگاره‌های شهرستان گلپایگان در منطقه کوچری زده شد و از همان سال با توجه به آغاز عملیات ساخت سد کوچری بیشتر تمرکز بر روی کشف و مستندنگاری این آثار انجام شد.

وی افزود: همزمان پیگیری‌ها و مکاتبات فراوانی همراه و هم‌راستا با سازمان میراث فرهنگی برای بررسی منطقه و در صورت امکان جابجایی آثار مکشوفه صورت پذیرفت و پژوهش‌های انجام گرفته در منطقه کوچری تا اطراف روستای عباس‌آباد منجر به کشف نزدیک به 2000 سنگ‌نگاره و بوم سنگی شد که بسیاری از آنها بسیار حائز اهمیت است.

نگارنده کتاب  "سنگ‌نگاره‌های گلپایگان؛ گذرگاه تاریخ" گفت: بسیاری از سنگ‌نگاره‌های مکشوفه در این منطقه از جنبه‌های گوناگونی همچون تاریخ خط، تاریخ صنعت (همچنین ابزارسازی)، تاریخ هنر، نمادشناسی، بحث‌های اکولوژیکی تاریخی و گونه‌شناسی جانوری (جانور باستان‌شناسی)، مباحث انسان‌شناسی (تاریخ کلاه و پوشاک ایران باستان) و ... مورد بررسی قرار گرفته که هر یک به نوبه خود بسیار حائز اهمیت است.

وی بیان کرد: در راستای مکاتبات و پیگیری‌های به عمل آمده خوشبختانه در بهار سال 1393 با همراهی سازمان میراث فرهنگی، رئیس پژوهشکده میراث فرهنگی کشور از این منطقه بازدیدی به عمل آمد که ضمن تأیید اصالت سنگ‌نگاره‌ها منجر به کشف چندین محوطه باستانی شد و بررسی‌های تکمیلی نیز در این منطقه صورت پذیرفت.

اما آنچه این روزها دوباره تمام توجهات را به سمت این منطقه جلب کرده خبر کشف چندین محوطه باستانی و سکونتگاه‌های اقوام کوچ‌رو در این منطقه است که البته عمر چندانی بر روی زمین نخواهند داشت و با آبگیری کامل این سد تمام این تاریخ کهن هم دوباره در اعماق زمین مدفون خواهد شد.

کشف سکونتگاه و گورستان باستانی در حوزه سد کوچری

فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در روزهای اخیر با تایید این خبر به تسنیم گفت: در فاز 2 مطالعات باستان‌شناسی و کاوش‌هایی که در محوطه سد مخزنی کوچری شهرستان گلپایگان انجام گرفته چندین محوطه باستانی کشف و شناسایی شده است.

وی افزود: براساس اعلام پژوهشکده باستان‌شناسی در این کاوش‌ها یک سکونتگاه کوچ‌رو مربوط به اوایل دوره اسلامی و یا متعلق به دوره سلوکی- اشکانی کشف شده است که البته هنوز قدمت آن به طور کامل مشخص نشده و با تکمیل مطالعات نتایج نهایی آن اعلام می‌شود.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان بیان کرد: همچنین در این کاوش‌ها گورستانی باستانی هم دوره با سکونتگاه با شیوه‌های متنوع تدفین یافت شده که در این مورد هم همچنان کاوش‌ها و مطالعات ادامه دارد.

وی با بیان اینکه در فاز نخست این کاوش‌ها هم مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها در این منطقه یافت شد، تصریح کرد: مطالعات در این منطقه همچنان ادامه دارد و نتایج کاوش‌ها پس از تکمیل بررسی‌ها توسط پژوهشکده باستان‌شناسی اعلام می‌شود.

14 محوطه باستانی، 6 گورستان تاریخی و 2500 نقوش صخره‌ای

اما برای با خبر شدن از جزئیات این کاوش‌ها و سرانجام این منطقه تاریخی با کاظم عرب سرپرست بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناختی حوزه سد کوچری گلپایگان به گفتگو نشستیم تا به واسطه بیان شیوا و شیرین وی به چند و چون این کاوش‌ها و پیشینه این منطقه پی ببریم.

وی با اشاره به زمان آغاز این مطالعات و نتایج به دست آمده تا به امروز اظهار داشت: کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی حوزه سد کوچری گلپایگان در 3 فاز طراحی شده است . فاز یک، سال قبل انجام شد و از آن مرحله گزارشی 400 صفحه‌ای شامل نتایج کاوش‌ها همراه با طرح و عکس به شرکت آب منطقه‌ای تهران تحویل داده شد.

عرب افزود: مرحله نخست فاز دوم این کاوش‌ها امسال در 2 محوطه این منطقه آغاز شد اما به دلیل شرایط نامساعد آب و هوایی و کمبود اعتبارات پایان نیافت و ادامه کار به سال بعد مؤکول شد تا اینکه سال آینده در فاز 3 کاوش‌ها را تکمیل کرده و بخشی از سنگ‌نگاره‌ها را هم جابجا کنیم.

وی  درباره شرایط کنونی اسکلت‌ها و اشیای یافت شده در این کاوش‌ها گفت: این اشیا هنوز در گلپایگان هستند و مطالعات هیئت باستان‌شناسی بر روی یافته‌ها ادامه دارد اما پس از پایان کار بر اساس قانون در چارچوب اموال فرهنگی به امین اموال موزه اداره کل میراث فرهنگی اصفهان تحویل داد می‌شود ولی چون شهرستان گلپایگان موزه ندارد بهتر است با رعایت موازین قانونی و نظارات اداره کل استان این اشیا در نمایندگی میراث فرهنگی گلپایگان بماند و از منطقه خارج نشود.

سرپرست هیئت باستان‌شناسی حوزه سد کوچری با اشاره به مراحل کاوش‌ها از ابتدای کار تاکنون بیان کرد: در فاز یک کاوش‌ها در محدوده سد مخزنی کوچری که مساحتی حدود 12 هکتار دارد در مجموع 57 اثر تاریخی یافت شد که این آثار به سه دسته تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، گورستان‌های تاریخی و نقوش صخره‌ای تقسیم می‌شد.

وی تصریح کرد: از بین این آثار 14 محوطه و تپه باستانی و 6 گورستان کشف شد و مابقی یافته‌ها یعنی حدود 66.6 درصد آن نقوش صخره‌ای بود که این نقوش هم شامل 345 تک نگاره، 463 تک مجموعه و 36 گروه مجموعه می‌شد که در مجموع 2500 نقش را شکل داده بودند.

سه گونه تدفین در یک محل یادآور گورستان‌های اشکانی

عرب افزود: از 14 محوطه باستانی شناسایی شده، یکی از مناطقی که بسیار مهم بود متاسفانه در خود روستای کوچری قرار داشت و به زیر آب رفت اما در بخش دیگری از این منطقه 2 کارگاه ایجاد و 14 ترانشه با ابعاد مختلف باز کردیم و در مجموع 1218 مترمربع خاکبرداری شد.

وی اظهار داشت: در کارگاه 104 کوچری بقایایی از معماری سنگی، مقداری سرباره کوره ذوب فلز و قطعات شکسته سفال‌های آذوقه‌ای مانند خمره ذخیره غذا و یک اسکلت یافت شده که با توجه به شیوه تدفین به نظر می‌رسد مربوط به دوره اسلامی و بین قرن 4 هجری قمری تا قرون 9 یا 10 هجری قمری باشد.

سرپرست بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناختی حوزه سد کوچری گلپایگان گفت: از این بخش سرباره کوره ذوب و نمونه‌هایی از استخوان اسکلت کشف شده به آزمایشگاه فرستاده شد ضمن اینکه سفال‌ها را هم برای سالیابی به آزمایشگاه ترمولومینسانس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرستادیم.

وی بیان کرد: در کارگاه 103 مطالعات نشان داد که با محوطه‌ای مواجه هستیم که هم محل استقرار و هم گورستان بوده است و این دو مکان در حقیقت در تداخل با هم قرار دارند. در این بخش هم معماری سنگی و هم ظروف آشپزخانه‌ای داشتیم که نشان می‌دهد منطقه مسکونی بوده و هم با سه شیوه متفاوت تدفین در گورستان این بخش مواجه شدیم.

ساکنان کوچری اقوامی صلح‌جو بودند

عرب تصریح کرد: با توجه به مطالعات انجام شده به نظر می‌رسد این منطقه محل استقرار موقت اقوام نیمه کوچ‌نشین و نیمه یکجانشین بوده و شغل اصلی آنها هم دامداری تشخیص داده شده و به احتمال زیاد در کنار آن به کشاورزی هم مشغول بودند اما هیچ گونه ادوات جنگی مانند خنجر و شمشیر در گورها یافت نشد که نشان می‌دهد این اقوام با جنگ و جدال سروکاری نداشتند و در واقع صلح‌جو بودند.

وی افزود: در گورهای یافت شده در این منطقه سه نوع تدفین دیده می‌شود. نوع اول سنگی چهار چینه‌ای است به طوری که سنگ‌های آهکی نسبتا بزرگ ( شبه خرسنگ) از نقاط دیگر مانند بستر رودخانه و یا ارتفاعات به این منطقه آورده شده و در چهار سمت گور می‌چیدند.

سرپرست بررسی‌ها و مطالعات باستان شناختی حوزه سد کوچری گلپایگان تشریح کرد: در این گور متوفی به صورت طاق باز روی سنگفرشی از قلوه سنگ‌ها قرار داده شده و اشیای تدفینی شامل ظروف سفالی مانند سبو، ساغر و پیاله در سمت چپ او قرار دارد؛ دست چپ اسکلت روی ظروف قرار گرفته و دست راست او به نشانه احترام روی سینه‌اش قرار دارد و البته این گور دست نخورده بود.

وی بیان کرد: نوع دوم گور خمره‌ای بود به این صورت که اسکلت را درون خمره قرار می‌دادند و بعد خمره را دفن می‌کردند. در این گور به جز اسکلت که مغشوش شده بود شیء دیگری پیدا نکردیم. با توجه به این فرهنگ تدفین ممکن است دوره آن به زمان اشکانی و تدفین ثانویه برسد یعنی روشی که جسد را در هوای آزاد قرار می‌دادند تا هنگامی که گوشت بدن تجزیه شود و بعد استخوان را درون خمره قرار می‌دادند و خمره را دفن می‌کردند.

عرب خاطرنشان کرد: نوع سوم تدفین، دفن چمباتمه‌ای است که مانند نوع چهارچینه‌ای بوده با این تفاوت که از سنگ‌هایی در ابعاد کوچکتر و ساده‌تر استفاده می‌شده و اسکلت به شکل جنین و با حالت چمباتمه در گور قرار داده می‌شود به طوری که دید آن اغلب به سمت خورشید و شرق است.

وی افزود: در این گور هم اشیای تدفینی وجود نداشت که احتمال دادیم اشیا از جنس مواد آلی و فسادپذیر بوده و در گذر زمان به خاک تبدیل شده است چون برخلاف گورهای خمره‌ای که اغتشاش در آن دیده می‌شد منطقه کارگاه 103 کاملا بکر بود و حفاری قاچاقی در آن انجام نشده چون کسی تشخیص نداده بود که این منطقه محوطه باستانی است و اگر بر فرض هم دستبردی به گور زده شده باشد مربوط به هزاران سال قبل و همان زمان اولیه بوده است.

آثار تاریخی سرگردان و محوطه‌ای که پیش از کاوش زیر آب می‌رود

اما با کشف این محوطه‌های باستانی و آثار تاریخی آنچه دل دوستداران تاریخ و فرهنگ کهن این خاک و ساکنان این منطقه را به درد می‌آورد این است که چرا پیش از اجرای طرح‌هایی چون این سد تمام زوایای کار بررسی نمی‌شود که پس از تصمیات نهایی تازه بخواهند به حال مسئله‌ای مهم مانند کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی فکری بکنند آن هم زمانی که کار از کار گذشته و بخشی از منطقه پیش از دسترسی باستان‌شناسان به زیر آب رفته است.

مسئله دیگر اینکه اکنون که بخشی از کار انجام پذیرفته و باستان‌شناسان به یافته‌های ارزشمندی رسیده‌اند چرا باید به دلیل کمبود اعتبارات این پروژه به تعویق بیفتد و بدتر از آن در این دیار کهن نباید موزه و یا محلی مناسب برای نگهداری آثار کشف شده باشد تا به اجبار سرمایه‌های اینچنینی از منطقه خارج شود.

مطلبی که کاظم عرب هم به آن اشاره کرد و اظهار داشت: تا زمان آغاز فاز 3 ممکن است بخشی از محوطه مورد نظر را آب گرفته باشد اما براساس گفته مسئولان شد بخش عمده‌ای از منطقه مورد نظر تا پایان کار زیر آب نمی‌رود.

محمدحسین ماهری از اعضای انجمن وردپاتکان هم در این باره به تسنیم گفت: با پیگیری‌های  دکتر چوبک و دکتر کاظم عرب پژوهش‌ها در منطقه کوچری از یک سال پیش آغاز شد که  البته به دلیل شروع آبگیری سد بخشی از منطقه از دسترس باستان‌شناسان خارج شد و فرصت کاوش‌های بیشتر و کسب نتایج متنوع‌تری را از آنها گرفت.

در این بین مسئله‌ای که همه به اتفاق بر آن تاکید دارند حفظ این آثار ارزشمند و ایجاد مکانی مناسب برای نگهداری آنان در شهرستان گلپایگان است همانطور که دکتر عرب هم بیان کرده بود که چون شهرستان گلپایگان موزه ندارد بهتر است با رعایت موازین قانونی و نظارات اداره کل استان این اشیا در نمایندگی میراث فرهنگی گلپایگان بماند و از منطقه خارج نشود.

محسن جمالی پژوهشگر سنگ‌نگاره‌ها هم در این باره گفت: آنچه انتظارمی‌رود این است که بر پایه پژوهش‌های صورت گرفته اقدامات موثری برای جابجایی سنگ‌نگاره‌های این منطقه یا حداقل تعدادی از بوم‌های سنگی دارای اهمیت انجام گیرد.

وی تصریح کرد: یا با احداث باغ موزه‌ای برای نگهداری مناسب این آثار چندین هزار ساله در نزدیکی سد کوچری و در مکانی گردشگری شرایطی برای بازدید گردشگران و پژوهشگران آثار تاریخی فراهم آید. همچنین آثار و شواهدی که از تپه‌های تاریخی این منطقه توسط کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی پژوهشکده به دست آمده است در موزه‌ای در همین مکان نگهداری شود.

اما تاریخ دوباره تکرار می‌شود و همانگونه که خانه‌ها و گورستان‌های این منطقه هزاران سال پیش زیر زمین دفن شد تا در این دوران سربرآورد امروز هم خانه و کاشانه مردم روستای زیبای کوچری و گورستان این منطقه زیر آب مدفون شد.

انگار سرنوشت از هزاره‌های کهن تا به امروز کوچ روی را برای ساکنان کوچری رقم زده است با این تفاوت که در دوران باستان این اقوام برای رفع نیازهای خود و به دلیل شیوه زندگی از این منطقه کوچ کردند اما ساکنان امروزی کوچری به خاطر سیراب کردن هموطنان خود در 11 شهر دیگر از محل سکونت خود کوچ کردند و با چشمان خود شاهد غرق شدن سکونتگاه زیبای خود بودند.

گزارش از فاطمه حاجی نوروزی