گزارش شماره 1

بحران آب  و مدیریت سردرگم منابع آبی

بحران آب و مدیریت منابع آب در کشور از جمله موضوعاتی بوده که چالشهای فراوانی را برانگیخته است. این چالشها بعضا باعث بروز بحرانهائی گردیده و اثرات نامطلوبی را بدنبال داشته است .

در این زمینه گفتگوئی اختصاصی با مهندس علیرضا نوری ، مدیر سرمایه گذاری و خصوصی سازی حوزه آب و آبفای وزارت نیرو که دارای سابقه ای  بالغ  بر  20  سال مدیر کلی حوزه های کارفرمائی و پیمانکاری ساخت سدهای بزرگ کشور را داشته و مدت پنج سال نیز مدیرکل توسعه بنادر نفتی کشور را عهده دار بودند داشته که با هم بخش اول این گفتگو را می خوانیم . 

ارزیابی شما از وضعیت فعلی آب در ایران چیست و دلیل برخی مشکلات حوزه آب را چگونه ارزیابی می نمائید ؟

       با عرض سلام ، ادب و احترام خدمت شما و کلیه بزرگواران و دلسوزان حوزه آب کشور مختصر مطالبی در حوزه آب برای آگاهی بیشتر هموطنان معروض می دارم.  ایران کشوری نیمه خشک با سرانه مصرف آب بالاتر از حد استاندارد جهانی است. میانگین مصرف آب در ایران و جهان برای هر نفر به ترتیب  1300 متر مکعب و 580 متر مکعب در سال است . کشور ایران سالیانه حدود 407 میلیارد متر مکعب بارش دارد .  از این مقدار حدود 72 درصد  ( 297 میلیارد متر مکعب )  تبخیر و تعرق میشود و از دسترس خارج میشود.  تنها 24 درصد بصورت روان آب و یا آب نفوذی در زمین باقی می ماند . (70 میلیارد متر مکعب روان آب  و 40  میلیارد متر مکعب آبهای نفوذ کرده به زمین ) . حدود 10 میلیارد متر مکعب افزون بر آبهای فوق نیز از طریق رودخانه های مرزی وارد کشور    می شود .  پس جمع کل آبهای تجدید پذیر کشور حدودا 120 میلیارد متر مکعب است .  حال اگر 120 میلیارد متر مکعب را بر تعداد جمعیت کشور تقسیم کنیم  (حدودا 80 میلیون نفر ) عدد 1500 متر مکعب در سال سرانه هر نفر حاصل میگردد . سازمانهای بین المللی عدد 1700 متر مکعب در سال سرانه آبی را به عنوان رقم مرز تنش آبی میدانند. هر کشوری که سرانه اش از این رقم بالاتر باشد وضع آب آن کشور خوب و اگر به 1700 برسد  به مرز تنش رسیده است .

  اگر این رقم از 1000 متر مکعب  پایین تر رود آن کشور در مرز بحران آبی قرار میگیرد و رقم زیر 500 متر مکعب یعنی بحران مطلق آبی .    پس کشور ما در مرز تنش آبی قرار دارد . در سال 1310 هجری شمسی جمعیت ایران 11 میلیون نفر بوده و سرانه آب تجدید شونده سالانه برای هر نفر 11800 متر مکعب بوده است . در سال 1335 جمعیت به 19 میلیون نفر رسیده و سرانه آب  به 6900 متر مکعب  رسیده است. به عبارتی در مدت 25  سال سرانه آب هر نفر نصف شده است. در سال 1395 جمعیت ایران از مرز  80 میلیون نفر گذر نمود و سرانه آب تجدید پذیر برای هر نفر به رقم 1500 متر مکعب کاهش یافته است.  این در حالی است که متوسط سرانه آب تجدید پذیر سالانه برای هر نفر در جهان  در حال حاضر 6500 متر مکعب است. ملاحظه میشود که میزان سرانه آب درکشور ما در مقایسه با میزان سرانه آب در جهان خیلی فاصله دارد . 

  سازمان ملل یک شاخص برای کم آبی کشورها تعیین نموده است . که مبنای آن نسبت حجم سالیانه آب تجدید پذیر و میزان مصرف و تقاضای آب در کشور هاست. اگر کشوری کمتر از 10 درصد آب تجدید پذیرش را استفاده کند بحران ندارد. اگر بین 10 الی 20 درصد منابع آب قابل دسترس را مصرف کند شرایطش بحرانی خفیف است. اگر مصرف 20 الی 40 درصد باشد وارد تنش آبی شده و بحرانش شدید است و بیش از 40 درصد خبر از تنش آبی شدید و نشان از فاجعه و بحران بسیار شدید دارد .با شرایط مصرف فعلی  ما بیش از 73 درصد از آب تجدید پذیر را مصرف میکنیم  این یعنی فاجعه .  باید در مدیریت منابع آب و مدیریت مصرف با برنامه حرکت کنیم .  اولین قدم  برنامه ریزی سازمان یافته است .  باید با برنامه ریزی منسجم ، مدیریت یکپارچه منابع آب کشور را برنامه ریزی نمود. . همچنین لازم است شیوه فرهنگ سازی و شیوه مدیریت فرهنگی در حوزه آب کشور بازنگری شده و با روش های نوین در سازماندهی فرهنگی از هیچ کوشش و تلاشی برای کمک به اجرای برنامه دریغ نورزیم.  شیوه های نادرست مصرف آب در بخشهای کشاورزی و شرب در کشور بر هیچکس پوشیده نیست. مردم باید بدانند که کشور در حوزه منابع آب در چه شرایطی قرار دارد.

 استفاده از آب کشاورزی (با راندمانی کمتر از 30%) بدلیل فرهنگ سنتی حاکم بر آبیاری مزارع ، مصرف آب بسیار زیادی را طلب نموده و می نماید . استفاده نادرست از آب شرب (چند برابر الگوی مصرف جهانی ) هم مشکلات تامین آب را دچار چالش نموده است . فشارهای سیاسی حاکم نیز ، محدودیتها و تنگناهای ویژه ای در مصارف آبی کشور را اعمال نموده که ادامه این روند آینده ای مبهم و اسفناک را برای کشور رقم خواهد زد.

وضعیت منابع آب چگونه است و چرا تا کنون آن گونه که باید به مدیریت آب در کشور توجهی نشده است ؟                 

   منابع آبی کشور که شامل ذخیره سدها و منابع آب زیر زمینی است در وضعیت بحرانی قرار دارد . مشکلات مربوط به بهره‌برداری‌ بی رویه از منابع آب و بالاخص منابع آب زیرزمینی پدپده نوظهوری در کشور ما محسوب نمی‌شود. می‌توان گفت عوارض زیانبار افت سطح آبخوان ها طی سالهای گذشته در حال توسعه بوده و امروز در اغلب آبخوانهای مهم کشور تسری پیدا کرده است. نگاه یکجانبه به توسعه کشاورزی و عدم رعایت الگوی مصرف از جانب متولیان امر کشاورزی از عوامل اصلی بروز پدیده نامطلوب افت ادامه‌دار در سطح آبخوانهای آبرفتی کشور محسوب می‌شود. میزان مصرف کشاورزی به شکل لجام گسیخته‌ای در طی 38 سال گذشته افزایش یافته است. مجموع تخلیه آبهای زیرزمینی توسط چاه و چشمه و قنات حدود 80 میلیارد متر مکعب در سال است. سهم تخلیه آبخوانها توسط چاهها 62 درصد، قنوات 9 درصد و چشمه‌ها 29 درصد است. این درحالیست که متوسط ریزشهای جوی سالانه در سطح کشور 400 میلیارد متر مکعب است که تنها 120 میلیارد متر مکعب آن (معادل 30 درصد) جزو منابع تجدید پذیر محسوب می‌شود.

عدم بهره مندی از مدیریت برنامه ای باعث شده که ابزارهای مکانیکی در کشور به توان اکولوژیک منطقه آسیب فراوان وارد نماید . توان اکولوژیک کشور تامین آب  با شرایط مصرف تنظیم شده ای را برای ما دیکته می کند . (الگوی مصرفی معادل و مطابق عرف مصرف جهانی)  .  منابع آبی موجودکشور جوابگوی تامین آب تعداد  جمعیتی کمتر از 60 میلیون نفر (آنهم با الگوی مصرفی تعیین شده ) است .    تامین آب برای جمعیت فعلی کشور ( بالغ بر 80  میلیون نفر ) و جمعیتی بیشتر از آن ، تنها با مدیریتی هوشمند و برنامه ای و با کنترل دقیق مصرف امکانپذیر است . در غیر اینصورت باید انتظار داشت قهر اکولوژیک هر منطقه گریبان کشور را گرفته و کشور را دچار آسیب و چالش فراوان نماید .

   در سالهای گذشته و شرایط فعلی در حوزه آب قائل به توسعه ناپایدار شده ایم یعنی از منابع تجدید شونده و تجدید ناپذیر به حد نامعقولی برای گذران امورمان بهره گرفتیم . اما به چه قیمت ؟   (مثالی محسوس میزنم . ما اگر یک ملک در اختیار داریم ، هر روز تکه ای از ملک مان را میفروشیم و ارتضاق میکنیم . )

در سالهای گذشته وقتی که توقعات بحق مردم ( بالاخص اشتغال زائی ) برآورده نمی شده ،  بصورت غیر تخصصی ، منابع عمومی در اختیار مردم قرار می گرفته تا جلب توجه شود و بهمین دلیل  به مصالح عمومی کشور بی توجهی شده است . باید بپذیریم که در شرایط جدید بحران آبی ، چشم انداز آینده ایران تغییر خواهد کرد .  باید با بهره مندی از راهکارهای فنی و تخصصی  کشور را کمک کنیم و فرهنگ ریاضت ملی آب را برای مردم بطور جدی بیان نمائیم .

 چشم انداز وضعیت آب و تدابیری لازم برای گذر از بحران آب ؟را چگونه ارزیابی میکنید ؟

    پیش بینی ناسا از شرایط آب و هوائی کشور برای 50 سال آینده ، تغییرات جوی ، خشکسالی ، بالا رفتن حرارت کره زمین و افزایش آلودگیهای منابع آب ، شرایط بسیار دشوار و اسفباری را در تامین آب پیش رویمان قرار خواهد داد. کارشناسان و صاحبنظران حرفه ای اطمینان دارند که اگر از هم اکنون نگاه ویژه ای برای مدیریت منابع آب صورت نپذیرد هزینه های بسیار هنگفتی را در  آینده ای نه چندان دور باید مصروف تامین آب نموده و این خود مکمل موارد ذکر شده میگردد .   وضع موجود منابع آب ، مصارف و برداشتهای نا متعارف و همچنین آلودگی روز افزون منابع آب کشور ، ضرورت مدیریتی نوین ، صحیح و حرفه ای از منابع آب را در کشور اجتناب ناپذیر نموده است.  برنامه ریزی و اتخاذ تدابیر مناسب در مدیریت منابع و مدیریت مصارف با  بهره مندی از ظرفیت های تخصصی و ارائه راهکارهای عملیاتی و اجرایی از مهمترین ضروریات بوده و حرکت در مسیر تحولی هدفمند  را به منظور مدیریت منابع آب طلب می نماید. تا کنون الگوی منسجم و مناسبی بطور عملی و برنامه ریزی شده جهت مصرف بهینه آب در بخشهای کشاورزی و شرب در راستای اصلاح الگوی مصرف وبا رویکرد بهره مندی از تکنولوژیهای نوین نداشته ایم. با نگاه به نحوه مدیریت منابع و مصارف آب و شیوه های نوین مدیریت در جهان و با توجه به رویکرد جهانی در استفاده از تکنولوژیهای نوین و نانو تکنولوژی، ضرورت صیانت تخصصی و مطلوب از منابع آب در کشور اجتناب ناپذیر است. 

باید بستر گذر از بحران را با ارائه راهکارها و سیاستهای حرفه ای ، تخصصی فراهم نمود .  دیگر فرصتی برای سعی و خطا در مدیریت منابع آب نداریم .  کلیه مدیران در حوزه های مختلف تخصصی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی  لازم است به طور اضطرار این موضوع مهم را  رصد نموده و با  نگاهی نو و حرفه ای تر  مدیریتی ویژه را در شرایط جاری تجربه نمایند.

  دنیای حاضر ، دنیای دیجیتال و دنیای تحولات سریع است. دولت باید  با  نگاه به منطق دیجیتال در فضای سازمان یافته موضوعات تخصصی آب را بنگرد و بر مبنای آن اتخاذ تصمیم کند  .   برای رسیدن به اهداف ، گذر از منطق آنالوگ در فضای مجازی لجام گسیخته و رها شده ، اجتناب ناپذیر است .