گزارش شماره 2 

                          مدیریت نوین منابع آب کشور با توجه به بحران آب

                                                      مهندس علیرضا نوری

 
 
بحران آب در کشور از جمله موضوعاتی است که چالشهای فراوانی را در پی داشته و  باعث بروز بحرانهائی گردیده است سردرگمی در مدیریت منابع آب کشور ، آینده ای مبهم را پیش روی ما قرار داده است .
در این زمینه  دومین گفتگوی اختصاصی با مهندس علیرضا نوری  از کارشناسان ارشد حوزه آب  و آبفای وزارت نیرو که دارای سابقه ای  بالغ  بر 20  سال مدیریت حوزه های آب و آبفا را عهده دار بودند  ،  با هم  می خوانیم . 
 
(در مصاحبه  قبلی که در تاریخ 22 آذر ماه 1395 ارائه شد  مختصری در خصوص وضعیت  وخیم منابع آبی   کشور بیان گردید  .
 در این مصاحبه  بیشتر به شرایط مدیریت منابع آب در کشورهای پیشرو و مقایسه آن با مدیریت جاری در کشور  و  همچنین  به ارائه پیشنهادات تخصصی و راهکارهای   حرفه ای برای  مدیریت  یکپارچه منابع آب و حرکت در مسیر محدود نمودن چالشها و مشکلات پرداخته شده است .)
وضعیت منابع آب کشور را چگونه ارزیابی نموده و پیشنهاد جنابعالی برای گذر از بحران آب چیست؟
       با عرض سلام ، ادب و احترام خدمت شما و کلیه بزرگواران و دلسوزان حوزه آب کشور ، چنانچه مستحضر می باشید در گفتگوی قبلی در خصوص وضعیت وخیم منابع آب کشور شرحی بیان گردید به ادامه مبحث می پردازم.
   همانطور که استحضار دارید بهره‌برداری‌ بی رویه از منابع آب و بالاخص منابع آب زیرزمینی شرایطی ناگواری را برای آینده کشور ترسیم نموده است . عوارض زیانبار افت سطح آبخوان ها طی سالهای گذشته در حال توسعه بوده و در اکثر آبخوانهای مهم کشور تسری پیدا کرده است. میزان مصرف آب در بخش کشاورزی به شکل لجام گسیخته¬ای در چند دهه گذشته افزایش یافته ، حفر چاههای غیر مجاز از مرز 600 هزار حلقه در کشور فراتر رفته و توقعاتی جدید برای قشر عظیمی از مردم بهره بردار فراهم شده است.  مجموع تخلیه آبهای زیرزمینی توسط چاه و چشمه و قنات از مرز 80 میلیارد متر مکعب در سال گذشته و شرایط بسیار پیچیده ای را پیش روی مسئولین قرار داده است.
در 38 سال گذشته حوزه آب کشور دستخوش نوسانات مدیریتی خاصی بوده ، لذا باید دید که وظیفه ما برای مدیریتی هوشمند در شرایط فعلی و آتی چیست؟

   در شرایط جاری باید به دو سوال پاسخ داده شود.    
 الف –  با ادامه وضع موجود و این شیوه مدیریت به کجا  می رسیم؟      
 ب- با تغییر رویکرد مدیریتی ما باید به کجا برسیم ؟
 صاحبنظران اعتقاد دارند که در چند دهه گذشته و تا کنون ، در حوزه آب ، همواره نگرشهای سلیقه ای ، سنتی و سیاسی ، حاکم بر دیگر نگرشها بوده و مدیریت منابع آب کشور ، مدیریتی حرفه ای را تنها بصورت شعاری تجربه نموده و نقش مدیریت برنامه ریزی شده در حوزه آب ، کمرنگ بوده است.  باید عرض نمایم که صیانت از منابع آب کشور در این مدت دستخوش مدیریت هایی سلیقه ای ، سیاسی ، سنتی و ناپیوسته گردیده و لذا  در این مدت برخی آگاهانه و برخی ناآگاهانه در توسعه بحران آب در کشور سهیم بوده اند.  نقش تحولات سیاسی و سیاستگذاریهایی خاص در هر مقطع زمانی نیز در تشدید بحرانها بسیار موثر بوده و بروز چالشهایی جدی را در مسیر ویرانی منابع آب و منابع ملی  کشور رقم زده است . همچنین در این راستا شاهدیم که تنها درصد محدودی از اهداف برنامه ای توسعه کشور در حوزه آب محقق گردیده و این عدم تحقق برنامه ای ، مشکلاتی جدی را پیش روی تصمیم سازان و برنامه ریزان قرار داده و می دهد.
 در شرایط جاری می بینیم که حرکتها برای حفظ منابع آب و مدیریت حرفه ای در این حوزه بسیار کند و بطئی رقم خورده و لذا ادامه وضع موجود با بهره مندی از شیوه های جاری ،  عوارضی نامطلوب را برای آینده ترسیم خواهد نمود.
    برای گذری معقول از وضع موجود و حرکت به سمت مدیریتی نوین ، باید رویکردی جدید را مورد استفاده قرار دهیم. رویکرد جدید دور نمای اقدامات و اهداف مورد انتظار را  شفاف خواهد ساخت .
لذا در تغییر رویکرد ها باید مورد ذیل را مورد توجه قرار دهیم:

1- بررسی شرایط موجود آب در کشور و مقایسه شیوه عمل در کشورهای پیشرو و  مدیریت نوین آب در کشور با نگرش بومی : 
   چنانچه عرض نمودم وضعیت نگران کننده ای در بخش آب کشور داریم. در دهه های گذشته نقش مدیریت منابع، مدیریت مصارف، مدیریت زمان، مدیریت هدف ، مدیریت عملکرد ، در حوزه آب کشور بسیار سست و کمرنگ بوده است. همچنین شاهد بوده ایم که دیدگاه مدیران و متولیان حوزه مدیریت منابع آب کشور در چهار دهه قبل متمرکز بر دیدگاه هایی سلیقه ای ، سنتی ، سیاسی و خطی متمرکز شده و متاسفانه مشکلات حوزه آب اکثرا به صورت بخشی ، منطقه ای و محلی مورد ارزیابی قرار گرفته و می گیرد  و لذا تبعات ، آثار و عواقب هر گونه تصمیمی بر منافع ملی و بخش های اقتصادی ،اجتماعی و زیست محیطی کمرنگ انگاشته شده و هیچ ساز و کار حرفه ای به منظور آزمون عواقب تاثیر سیاستهای اعمال شده بر منافع ملی و برنامه ای وجود ندارد.  همچنین در امور مطالعاتی و اجرائی اقداماتی غیر متمرکز و منفصل را بصورت سلیقه ای شاهد بوده و انسجامی در تجمیع و متمرکز سازی اطلاعات نیز تا کنون صورت نپذیرفته است.  تجمیع و یکپارچه سازی اطلاعات و ایجاد بانک اطلاعاتی متمرکز ،  امکان  بررسی تخصصی و تحلیل صحیح و واقعی و ارزشی برای مدیریت تخصصی را فراهم نموده و لذا ایجاد بانک اطلاعاتی متمرکز از ضروریات است.
  صاحبان علم و اندیشه واقفند که در جوامع توسعه یافته و پیشرو ، توجه به مدیریت یکپارچه ، تخصصی و برنامه ای منابع آب از الزامات تلقی می شود . در همین راستا ما هم برای حرکت در مسیر مدیریت معقول منابع آبی و حفظ منابع آب و با درک صحیح از مقوله توسعه ، باید مدیریتی نوین  را در حوزه آب کشور هدف گذاری نموده و مسیر راه آب کشور متناسب با آن هدف شکل گیرد. لذا برای تحقق این مهم باید از تمام ظرفیتهای تخصصی و علمی داخلی و خارجی متناسبا بهره گیریم.
در شرایط حساس کنونی ، سیاست گذاری کلان برای همکاری قوای سه‌گانه جهت استقرار حکمرانی یکپارچه ، مؤثر و مقتدر آب در کشور اهمیتی حیاتی دارد.  

2-  تدوین مدیریت یکپارچه و مدیریت نوین راهبردی : 
    بزرگواران و متخصصین حوزه آب خود واقفند که وضعیت جاری در این حوزه هر روز  شرایطی بدتر از دیروز را رقم زده و می زند.  صاحبنظران واقفند که ریل قبلی بنا شده برای مدیریت منابع آب کشور تنها جوابگوی قطارهای کندرو با ظرفیت محدود است و توان حرکت قطارهای سریع با ظرفیت فعلی و آتی را ندارد. لذا با شرایط حاد منابع آبی در کشور ما ملزم هستیم تا با رویکردی جدید و نگرشی هوشمندانه وضعیت مدیریت بر منابع آب کشور را در مسیر ویژه مدیریت یکپارچه و سیستمی قرار داده و هر لحظه آن را رصد و یاری نمائیم. فلذا پوست اندازی مدیریت فعلی منابع آب اجتناب ناپذیر است.
جهت بهره مندی از این مدیریت ما نیازمند به تغییر ساختار می باشیم . در حوزه آب باید ساختارها ، ساختارهای فرآیندگرا باشد. سیستم فعلی باید اصلاح شده و ساختارها بر اساس نظام یکپارچه و سیستمی طراحی گردد . لذا ما نیازمند منابع تحقیقاتی متمرکز و حرفه ای در این حوزه می باشیم. بهمین منظور در حوزه آب ، انجام و تجمیع مطالعات و تحقیقاتی متمرکز ، با بهره گیری از تجارب کشورهای پیشرو (با لحاظ نمودن شرایط بومی و منطقه ای)  را از ضروریات دانسته  و مدیریت تجمیع و تکمیل اطلاعات و ایجاد بانک اطلاعاتی مدرن آب را ضروری می دانیم. 
در حوزه آب ، می بایست مدیریت نوین و یکپارچه با تفکر سیستمی NEXUS    جایگزین تفکر فعلی حاکم بر مدیریت منابع آب گردد. (بصورت کاملا حرفه ای و تخصصی مطابق جوامع توسعه یافته و با ملاحظه شرایط بومی).
 

   در تفکر نوین و یکپارچه (با نگرش بومی) ، هفت موضوع مهم زیر جهت تدوین نقشه جدید راه آب کشور در اولویت قرار می گیرد و میتوان از این موضوعات در برنامه ششم توسعه نیز بهره گرفت.
الف-  نقش آب در توسعه ملی و منطقه¬ای
ب-  نقش سیاست¬های پولی و مالی دولت بر عرضه و تقاضای آب
ج-   نقش وضعیت آبهای زیرزمینی در تحولات آتی کشور
د‌-  نقش قیمت گذاری آب در کاربریهای مختلف (محاسبه، بررسی و تحلیل کشش قیمتی)
ه‌-  نقش اثرات تجارت آب مجازی (منطبق بر توسعه پایدار)
و‌-  نقش اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست¬محیطی پساب¬ها (منطبق بر توسعه پایدار)
ی‌-  نقش اثرات انتقال آب بین حوزه ای و انتقال از دریاهای جنوب و شمال به فلات مرکزی
 
  در مدیریت یکپارچه باید  مدلی منسجم با رویکرد اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی در حوزه آب مهیا گردد و سپس آن مدل ، به عنوان مدلی تخصصی برای تصمیم سازی در اختیار متولیان بخش آب کشور قرار گیرد. این مدل میتواند بصورت حرفه ای و تخصصی (منطبق بر توسعه پایدار)  نقش اثرات تصمیمها و سیاستگذاریها را قبل از اجرای هر طرح ،  رصد نموده و نتایج حاصله را در تاثیر گذاری بر سایر بخشها مورد ارزیابی قرار دهد.  این مدل کمک میکند تا تاثیر مستقیم هر گونه سیاستگذاری در حوزه آب کاملا ملموس بوده و آثار نهائی آن نیز بر درآمد حوزه آب ، ارزش اقتصادی آب ، درآمد کشاورزی ، رفاه ملی ، و... همگام با توسعه پایدار مشخص گردد.  همچنین این مدل کمک می کند تا آثار اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی هر سیاست مورد نظر بصورت مشخص اندازه گیری شده و راهنمای تصمیم سازی مدیران گردد. 
   باید آب به عنوان یک کالای حیاتی و بین بخشی دیده شود و  هر گونه سیاستگذاری جدید در حوزه آب             می بایست با لحاظ ضریب تاثیر آن بر موضوعات اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد. همچنین ضرورت دارد در مدیریت آتی ، انجام مطالعات جامع و  تهیه و تدوین مدل بهم پیوسته منابع آب بعنوان یک ابزار ارزشی در تصمیم سازی از اولویت های خاص محسوب گردد .

3- ایجاد ساختار جدید مدیریت حوضه ای منابع آب:   
     در دولت نهم در حوزه آب کشور، اقدام عجولانه و نسنجیده ای در راستای تبدیل مدیریت حوضه آبریز به مدیریت استانی آب صورت پذیرفت . به همین دلیل معضلاتی بسیار پیچیده دامن گیر برخی استانهای کشور شد. انعکاس مشکلات استانی و عدم هماهنگیهای حوضه ای ، تنشهائی جدی را به کشور تحمیل نموده است. متاسفانه دولت یازدهم نیز توجهی به مشکلات حادث شده و عواقب بسیار ناگوار این نوع مدیریت استانی ننمود و وزارت نیرو نیز در دولت تدبیر و امید به این مهم توجهی ننمود .  ضرورت دارد در شرایط حساس کنونی ، سریعا در مسیر  برنامه توسعه ، با ایجاد هماهنگی لازم با وزارت کشور و استانداران محترم (با تشریح کامل مزایای تجدید ساختار مدیریت حوضه ای)، بستر حرکتی سریع در بازگشت مدیریت حوضه ای در بخش آب کشور انجام پذیرد.

4- تشکیل کمیته های اجرائی
الف- تشکیل هیئتی چهار جانبه مرکب از نمایندگان تام الاختیار وزارت نیرو –وزارت جهاد کشاورزی ، وزارت صنعت ، معدن و تجارت و سازمان حفاظت 6محیط زیست  به منظور تدوین و تسهیل مسیر راه حفظ منابع آب کشور و ایجاد هماهنگی برای پیاده کردن سیاستهای جدید و استقرار نظام نوین و انسجام و بهینه سازی عملیاتی مصارف آب در بخشهای کشاورزی ، شرب ، صنعت با رویکرد اصلاح الگوها در مدیریت مطلوب منابع آب
 این هیئت تام الاختیار ، بصورت هوشمندانه و کاملا تخصصی نسبت به ایجاد هماهنگیهای چهار جانبه برای پیاده نمودن سیاستهای جدید و استقرار منسجم و مناسب و عملی و برنامه ریزی شده نوین برای مدیریت صحیح منابع و بهینه سازی مصارف آب در بخشهای کشاورزی ، صنعت و  شرب در راستای اصلاح الگوی مصرف و با رویکرد بهره مندی از تکنولوژیهای نوین (با ملاحظه رویکرد جهانی در استفاده از تکنولوژیهای نوین و نانو تکنولوژی) اقدامات عملی و زیربنائی را اجرائی خواهد نمود .
ب- تشکیل کمیته عالی راهبردی برای نهائی کردن کلیه طرح های آبی . این کمیته مرکب از 7 الی 9 نفر از متخصصین حوزه آب کشور در بخشهای دولتی (نمایندگان ستاد وزارت نیرو ، دفتر فنی شرکت مدیریت منابع آب ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور) بوده که مسئولیت نهائی و قابلیت اجرائی هر طرح ملی و منطقه ای را در حوزه آب عهده دار می باشند. وجود این کمیته باعث می گردد  نقش سلایق ، دستورات فرمایشی و قول و قرارهای ناپخته ( اعم از  انتخاباتی و ... ) کمرنگ شده و اجرای طرح های ملی و منطقه ای صرفا از کانال تخصصی عبور نموده و تمام عواقب و دستاوردهای هر طرح بطور تخصصی و ویژه مورد ارزیابی قرار گیرد ، سپس هماهنگی ابلاغ و یا جلوگیری از ابلاغ طرح اجرائی صادر میشود.
---------------------
چنانچه بیان گردید باید عرض نمایم که ضرورت صیانت تخصصی و مطلوب از منابع آب در کشور اجتناب ناپذیر است.  متاسفانه تا کنون الگوی منسجم و مناسبی بطور عملی و برنامه ریزی شده برای مدیریت بر منابع آب کشور شکل نگرفته است . نگاه به نحوه مدیریت منابع و مصارف آب و شیوه های نوین مدیریت در جهان و همچنین رویکرد جهانی در استفاده از تکنولوژیهای نوین و نانو تکنولوژی ،ما را ملزم می سازد تا  نگرشها را تغییر دهیم و مسیر راهی جدید را پیشه گیریم . 
دیگر فرصتی برای سعی و خطا در مدیریت منابع آب نداریم .  کلیه مدیران در حوزه های مختلف تخصصی ، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی لازم است به طور اضطرار این موضوع مهم را رصد نموده و با  نگاهی نو و حرفه ای تر ،  مدیریتی سیستمی را در شرایط جاری تجربه نمایند.