لزوم رویکرد اجتماعی و فرهنگی به مدیریت شهری

سخنی با اعضای محترم شورای شهر گلپایگان

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست              بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

                    ای آفتاب حسن برون آ دمی ز ابر                  کان چهره مشعشع تابانم آرزوست

                    والله که شهر بی تو مرا حبس می شود          آوارگی و کوه و بیابانم آرزوست   

                    دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر          کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

                                                                            « مولوی  ، دیوان شمس - غزلیات»  

با عرض تبریک و تهنیت انتخاب اعضای جدید شوراهای روستاها و شهر گلپایگان ، نگارنده توفیق داشت در سه روز پایانی تبلیغ مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری و نیز شورای اسلامی در شهرمان حضور داشته و پا به پای مهندس حسین زاهدی در مساجد و سایر محافل به دیدگاه های ایشان و مردم گوش فرا دهد. بر این اساس مطلب زیر را تهیه و تنظیم نمودم ؛ با این امید که مورد استفاده قرار گیرد.

   شورا گسترده ترین و فراگیرترین نهاد مردم سالاری است که مسئولیت های خطیر اجتماعی ، اقتصادی و خدماتی را برای مردم بر عهده دارد. به عبارت دیگر شوراهای شهر و روستا که از متن قانون اساسی و بطن جامعه شکل گرفته ، مظهر حکومت مردم بر مردم و نماد پارلمان محلی است.

    ریشه های عملی ساختن شوراها در ایران به صورت رسمی به دوران مشروطیت باز می گردد. با پیروزی انقلاب مشروطه ، یکی از مهم ترین برنامه هایی که سبب مشارکت بیشتر مردم شد ، بی گمان سپردن امور محلی به خود مردم بود. در جریان  مبارزات  آن مقطع تاریخی ، این انجمن های شهری بودند که توانستند مشروطه را پیش ببرند و حتی وارد جریان های سیاسی شوند. با چنین تصویری بود که « قانون بلدیه » اولین بار در سال 1325 تصویب شد و دوره طلایی اداره شهرها توسط نهادهای مردمی شکل گرفت . انجمن های بلدیه نخستین تجربه ایرانیان برای مشارکت در امور شهری بوده است. اولین تبلیغات انجمن بلدیه در مشهد مقدس انجام گرفت. روحانیون 60 درصد نمایندگان بلدیه مشهد را تشکیل می دادند ؛ درحالی که بیشتر نمایندگان شهر رشت از طیف مجاهدان مشروطه خواه و طبقه مردم عادی بودند . بازرگانان در اصفهان سهمی چشمگیر از کرسی های انجمن بلدیه آن شهر را به دست آوردند. انجمن شهر اصفهان قدرت بسیار داشت ؛‌ به گونه ای که روزنامه ویژه بلدیه را برای آگاه سازی و اطلاع رسانی در این زمینه بنیان گذارد. ساز و کار انتخابات نخستین انجمن بلدیه بر پایه رأی مستقیم مردم و برگزیدن نمایندگان از محله های گوناگون شهر بود. این جریان به مردمی بودن انجمن های شهری یاری بسیار می رساند تا جایی که نقش حکومت ، اشراف و شاه زادگان در تصمیم گیری های شهری کم رنگ شده بود. در واقع بعد از انقلاب مشروطیت و تصویب قانون اساسی ، اندیشه زندگی شورایی در ایران  ، از نظر به عمل تبدیل شد. به عبارت دیگر یکی از دستاوردهای بسیار مهم نهضت مشروطه خواهی ، علاوه بر رسمیت شناختن تفکیک قوا (‌مقننه ، مجریه و قضائیه ) تقسیم قدرت سیاسی و اداری کشور بین حکومت مرکزی و حکومت های محلی بود.

    پس از پیروزی انقلاب اسلامی که با شعار استقلال ، آزادی ، جمهوری اسلامی مستقر شده بود ، از همان روزهای نخستین ، مشارکت مردم در اداره کشور از سوی حضرت امام خمینی « ره » و بزرگان انقلاب مورد تأکید قرار گرفت. مطابق اصل هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، شوراهای شهر و روستا در کنار سایر شوراها نظیر مجلس شورای اسلامی و شوراهای استانی و ...از ارکان تصمیم گیری در اداره کشور هستند. به این ترتیب قانون گذار سعی نموده  تا با دخالت دادن آرای مردم از طریق شورای شهر در فرآیند تهیه طرح ها ، نظام برنامه ریزی برای شهر را از اتاق های دربسته کارشناسان ادارات دولتی خارج و رأی و نظر مردم را در تهیه و تصویب آن موثر سازد.

  شهر از نظر برنامه ریزان به منزله یک سیستم است و یکی از راه های توسعه آن ، دارا بودن تفکر سیستمی و جامع توسط اعضای شورای شهر می باشد. اولین بار یک زیست شناس این نکته را مطرح ساخت که شهر به اندازه بدن انسان پیچیده است و بعدها همین فرد پایه گذار شهر سازی شد. پاریس قرن نوزدهم شهرداری به نام  « هاسمن » داشت که تحولات زیادی ایجاد کرد و برنامه های او در زمان های بعد در اروپا الگو شد.هاسمن چهره پاریس را از یک شهر قرون وسطایی با کوچه های باریک به شهری مدرن با بلوارهای پهن و پر درخت تبدیل کرد ؛ به طوری که با سرمشق گیری از کارهای او نهضتی به نام « نهضت زیبا سازی شهر » به وجود آمد و ... ؛ اما اشکال کار هاسمن این بود که در تصمیم گیری و برنامه هایش جامعیت وجود نداشت و اقداماتی که انجام می داد ، به صورت موضعی بود. به عنوان مثال پیش بینی جمعیت ، گردشگری ، توسعه پایدار و ... در برنامه های او جایگاهی نداشت. کانون توجه او صرفاً به کالبد شهر بود. در نتیجه با این نگاه تک بعدی مشکلات زیادی  به وجود آورد ؛ در حالی که مدیریت شهری موضوعی پیچیده  و مقوله ای چند وجهی و ماهیتی بین رشته ای دارد که باید از منظرهای مختلف به آن نگریسته شود.

  برای تبیین این موضوع خاطرنشان می سازم  که  در میان اجتماع های انسانی ( روستا ، عشیره  ، شهر  و...) ،  شهر را می توان با توجه به تراکم جمعیت ، سرعت و پویایی فعالیت ها ، ‌تخصص گرایی و تقسیم کار اجتماعی  متمایز دانست . ساختار ارگانیکی شهر به گونه ای است که سطح مراودات اجتماعی بسیار پرحجم ؛ و در عین حال سطحی ، گذرا ، ناپایدار و نسبتاً رسمی است . چنین فضایی موجب می شود روابط بین مردم ساکن در شهر (در مقایسه با جوامع کوچک روستایی ) از عمق و کیفیت کافی برخوردار نباشد. در نتیجه خلاءهای عاطفی و ضعف در هویت جویی افزایش می یابد و نیاز به تعلق اجتماعی کمتر تأمین می شود.  در چنین شرایطی انسان شهرنشین در تکاپوی رفع نیاز به هویت یابی ، توسعه روابط اجتماعی را دنبال می کند. واقعیت این است که توسعه و ارتقای ساختار کالبدی و مادی اجتماعات محلی به تنهایی برای دستیابی به توسعه پایدار و آینده ای بهتر برای ساکنان ؛ به ویژه تهیدستان شهری و روستایی کافی نیست. اگر بتوان در برنامه ریزی و مدیریت شهری به گونه ای فعالیت ها را ساماندهی و تنظیم کرد که به توسعه تعاملات و ارتباطات عمیق و کیفی کمک کند ، طبعاً بیشترین مدد به ارتقای حس تعلق اجتماعی و هویت یابی و تأمین نیازهای عاطفی شهروندان شده است. از آن جا که نگاه انسانی به شهر و و شهروندان آسایش و تأمین نیازهای روحی و اجتماعی شهرنشینان را طلب می کند ، ضروری است برنامه ریزی و مدیریت شهری با رویکردی فرهنگی و اجتماعی مترصد توسعه سطح روابط و مناسبات انسانی در شهر باشد. برخی از مولفه های  ساختاری شهر که مانع از توسعه سطح روابط و تعاملات اجتماعی عمیق می شود ، عبارتند از :

-         بافت و معماری غلط بناها ، میادین ، خیابان ها و بازارها

-         طراحی غلط و استقرار ناصحیح بخش های مختلف مسکونی ، تجاری ، اداری و فرهنگی

-         آشفتگی ظاهری در منظر و چشم انداز شهر به نحوی که این آشفتگی بصری در روح و روان شهروندان تأثیر منفی بر جای می گذارد.

از جمله راه هایی که می توان این وضع را اصلاح کرد، پیوند زدن بین جنبه های زیبا شناختی ، فرهنگی و هنری با وجوه مختلف زندگی جمعی است.  مثلاً تبدیل گذرگاه های پیاده به باغ راه ها ، ارائه جلوه های بصری بدیع و چشم نواز بر دیوارها و بناهای شهر ، توسعه فضای سبز ، ایجاد فرصت های جمعی برای گذراندن اوقات فراغت از جمله سالم سازی و مناسب سازی بوستان ها و پارک ها برای حضور خانواده ها ، اصلاح شکل استقرار واحدهای مسکونی ، تجاری و اداری به گونه ای که شهر را در دسترس  قرار دهد و دریافت خدمات را آسان کند.

    از این رو لازم است کالبد و ساختار شهر را اساساً با در نظر گرفتن کارکردهای فرهنگی و اجتماعی توسعه دهیم. یعنی ابتدا اندیشه کنیم  چگونه می توان به موازات تأ مین نیازهای خدماتی شهروندان ، نیاز آنان به رابطه اجتماعی ، کمال و تعالی ، آرامش روحی و روانی و معنوی را هم تأمین  نمود. اگر برخی از کلان شهرهای جهان با تراکم معضلات اجتماعی ، بزهکاری ، تشویش ،خشونت ، پرخاشگری و آلودگی شناخته می شوند ، دلیل آن چیزی جز غفلت از ابعاد و جنبه های فرهنگی و اجتماعی در فضای زیست شهری  نیست.  از این رو هیچ توسعه و رشد کالبدی در شهر پذیرفته نیست مگر آن که از قبل در باره ابعاد و آثار فرهنگی و اجتماعی آن فکر شده باشد.

      در پایان مایلم به خاطرات شیرین حضورم در میان مردم و ستادهای کاندیداهای شورای شهر گلپایگان اشاره کنم که فضایی سرشار از صمیمیت و نشاط سیاسی بود. ستادهای کاندیداهای  محترم شورای شهر تمام ویژگی های یک حوزه عمومی  را داشت  ؛ به طوری که مردم فارغ از هرگونه دغدغه ، ترس ، طمع ، خود سانسوری و ...تا پاسی از شب هرچه در دل داشتند ، در میان جمع و برای کاندیداها مطرح می نمودند. جاذبه حضور به حدی بود که حتی خانم های خانه دار با فعالیت  در ستادها برای کنشگری و مشارکت سر از پا نمی شناختند. البته شور آفرینی انتخاب رئیس جمهور هم شوق مضاعفی را به وجود آورده بود. چنین مقطعی از حیات   سیاسی و مدنی ایرانیان و از جمله همشهریان را باید به عنوان یک نوستالوژی و خاطره تاریخی ثبت و ضبط کرد. به نظر اینجانب اکنون که با رأی همشهریان عزیز و کسب اعتماد آنان ، اعضای محترم شورای شهر برگزیده شدند ، ضروری است برای ایجاد تعامل هرچه بیشتر و بهتر ، دفتر روابط عمومی یا دفتر ارتباطات مردمی از سوی شورای اسلامی شهر ایجاد گردد تا این رشته وصل همواره پابرجا بماند. بدیهی است اعضای محترم شورای شهر در مسیر تلاش و مجاهدت برای توسعه پایدار شهری نیازمند همدلی و بهره گیری از نظرو اندیشه مردم  و بخصوص کارشناسان هستند ؛ از این رو جا دارد در کنار دفتر ارتباطات مردمی با رسانه های محلی  و خبرنگاران پیوندی وثیق داشته و افکار عمومی را در جریان عملکرد خود قرار دهند. علاوه بر آن راه اندازی گروه تلگرامی و در صورت امکان  انتشار یک فصلنامه  یا سالنامه می تواند در این زمینه راه گشا باشد.

            خدایا چنان کن سرانجام کار                تو خشنود باشی و ما رستگار