نگاهی به تاریخ؛ از طاعون و وبا تا کرونا

مسعود کثیری در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: سابقۀ بیماری‌های همه‌گیر به دورانی برمی‌گردد که بشر اولین اجتماعات را تشکیل داد. انسان‌ها زمانی در گروه‌هایی 10 یا 20 نفره، در غارها زندگی اشتراکی داشتند و با افزایش جمعیت، شکل‌گیری قانون‌های اولیه و سپس پدید آمدن تمدن، ارتباطات خود را گسترده کردند.

وی ادامه داد: این گستردگی در کنار همۀ مزایا، معایبی هم داشت، ازجمله سرایت بیماری‌های عفونی؛ بیماری‌هایی که باوجود ازدیاد نسل‌ها طی قرون مختلف، به‌عنوان عامل کنترل جمعیت عمل می‌کرد، تا جایی که در دورۀ قاجار، جمعیت ایران فقط حدود شش میلیون نفر بود.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، تصریح کرد: در گزارش‌های پراکندۀ موجود، از مرگ سیاه یا «طاعون» و همچنین «وبا» به‌عنوان دو بیماری همه‌گیر در تاریخ ایران یاد شده و البته لازم است بدانیم که در گذشته عنوان وبا به عمدۀ بیماری‌های همه‌گیر اطلاق می‌شد.

وی افزود: کانون عمده این بیماری‌های همه‌گیر نیز طبق یافته‌های تاریخی، هندوستان، آسیای میانه و شرق دور بوده است. نکتۀ جالب اینکه طاعون بیشتر از مسیر جاده ابریشم به ایران سرایت می‌کرد و وبا از طریق بنادر جنوبی و بعد هم به اروپا می‌رفت.

مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه اصفهان، خاطرنشان کرد: در دورۀ مغول نیز شواهدی از بروز یک آنفلوآنزای همه‌گیر هست که گفته می‌شود باعث مرگ 50 هزار طفل  شد، اما بیشترین موارد ثبت‌شده دربارۀ بیماری‌های همه‌گیر، مربوط به دوره قاجار به بعد است.

کثیری یادآور شد: سال 1284 هجری قمری یک وبای همه‌گیر باعث مرگ بسیاری از ایرانیان شد و در اصفهان نیز جمعیت زیادی به دلیل این بیماری از دنیا رفتند.

وی با اشاره به اینکه در تاریخ، قحطی و بیماری دو مقولۀ لازم و ملزوم بوده‌اند که پدید آمدن هر یک موجب زایش دیگری می‌شده، گفت: وقتی شهری را محاصره می‌کردند قحطی می‌شد و سپس بیماری‌های همه‌گیر شیوع پیدا می‌کرد. در سال 1307 و 1309، نمونه‌هایی از این قحطی و بیماری را در اصفهان داشته‌ایم و بزرگ‌ترین قحطی و بیماری ثبت‌شده که کل ایران با آن درگیر بود، در سال 1298 هجری شمسی رخ داد.

این مدرس تاریخ ادامه داد: خشک‌سالی، مسائل جنگ جهانی اول، هرج‌ومرج و نبود اقتدار حکومت مرکزی موجب شد که ایران در سال 1298 با اتفاق هولناکی روبرو شود؛ اتفاقی که گاه از آن به هولوکاست ایرانیان نیز یاد می‌کنند و در فیلم یتیم‌خانه ایران می‌توان بازنمایی آن را دید.

کثیری تصریح کرد: گرچه در تعداد مرگ‌ومیر ناشی از این قحطی و بیماری مبالغه شده، اما پرواضح است که مصیبت عظمایی برای ایران بوده است. در اصفهان نیز اسناد و خاطرات ضبط‌شدۀ بسیاری از افرادی داریم که آن زمان را دیده‌اند؛ برای مثال در دست‌نوشته‌ای می‌خواندم که فردی تعریف می‌کرد در دوران کودکی از منطقه باب الدشت اصفهان می‌گذشته و آنجا اقشار فقیر جامعه را می‌دیده که دستشان پیش رهگذران دراز بوده و آن‌قدر حال بدی داشته‌اند که حتی گاهی نمی‌توانستند چیزی که بقیه برای آن‌ها می‌گذاشتند، بردارند و بخورند.

 وی افزود: تعداد مردگان نیز به حدی بوده که کسی قادر به دفنشان نبوده و همه در گوشه و کنار شهر افتاده بوده‌اند و امروز گاهی بقایای آن‌ها در گورهای دسته‌جمعی یافت می‌شود.

مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه اصفهان با اشاره به نیمۀ پر لیوان بحران کرونا گفت: به‌هرحال اگر بخواهیم از بین این‌همه مصیبت، جنبه مثبت ماجرا را ببینیم، باید بدانیم که بیماری‌های همه‌گیر به کسانی که می‌توانند مبارزه کنند، تعامل بهتری با نیازهای روز دارند و خود را با شرایط جدید وفق می‌دهند، آسیب زیادی نمی‌رساند.

کثیری توضیح داد: برای مثال زمانی که در اصفهان قحطی و بیماری آمده بود، عده‌ای خود را آماده مرگ کردند و مردند، عده‌ای نیز کاه‌گل دیوار را تراشیدند، گل آن را شستند و کاهش را خوردند تا سد جوع کنند و زنده بمانند؛ آن‌ها کسانی بودند که در آن شرایط سخت دوام آوردند و خاطرات آن زمان را برای ما برجای گذاشتند.

وی تأکید کرد: پژوهشگران ما باید با رجوع به اسناد قدیمی و بررسی شیوۀ تعامل فردی و اجتماعی مردم و همچنین نقش حکومت‌ها در کنترل یا اشاعۀ بیماری، به راهکارهای خوبی برای امروز و آینده دست پیدا کنند.

 این استاد تاریخ دانشگاه اصفهان با اشاره به اهمیت رسانه‌ها در بحران‌هایی این‌چنین، گفت: رسانه‌های ما می‌توانند در این روزها برای اصلاح رفتار سنتی و نادرست اجتماعی مردم نقش خوبی را ایفا کنند چراکه به‌واقع، تلاش برای ارتقای سطح سلامت جامعه، نهادینه کردن فرهنگ پیشگیری و خیلی از مسائل مهم دیگر را می‌توان در همین روزها پیگیری کرد و به ثمر رساند.

کثیری خاطرنشان کرد: معضلات اجتماعی ثروتمند و فقیر نمی‌شناسد و همه را به یک‌میزان در خطر قرار می‌دهد، اما طبیعتاً ثروتمندان امکانات بهتری برای عبور از این مشکلات دارند بنابراین با فرهنگ‌سازی خوب در سطح عمومی، می‌توان به‌سلامت از این خطر رست و رها شد.

مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه اصفهان، خاطرنشان کرد: باور دارم که آینده روشن است و در حال حاضر ترسِ بیهوده بیشتر به ما آسیب می‌زند تا بیماری؛ به همین دلیل تأکید می‌کنم که لازم است با آگاهی‌رسانی درست، از این تهدید در جهت اصلاح رفتارهای نادرست اجتماعی‌مان بهره ببریم و سنت‌های غلط را حذف کنیم.